حوزه نیوز: نقش حوزه‌های علمیه در حفظ و گسترش مبانی الهی و اسلامی و ترویج علوم اهل بیت(ع) در طول تاریخ بر هیچ کس پوشیده نیست، قطعا حوزه‌های علمیه از صدر اسلام تاکنون توانسته اند در بخش‌های مختلف ودر حوادث گوناگون پس از عصر ائمه، اصول و معارف دین را توسط علما و مراجع به امت اسلامی و جهانیان عرضه کرده و در مقاطع حساس و حوادث بحرانی، مسلمین و شیعیان را به ساحل نجات هدایت کنند و شبهات مختلف مطرح شده درطول تاریخ را به خوبی تبیین کرده و پاسخ دهند

مرکز خبر حوزه به مناسبت فرا رسیدن آغاز سال تحصیلی جدید حوزه‌ها و در راستای بررسی و تبیین چگونگی شکل گیری حوزه علمیه، روند تحول و افق آینده آن را در گفت‌وگو با آیت الله یزدی، رییس جامعه مدرسین حوزه و دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه، به بحث نشسته است.

*شکل‌گیری حوزه‌های علمیه در صدر اسلام

امروز یکی از مسائلی که لازم است تا مردم در جریان برخی از فراز و نشیب‌های آن در طول تاریخ قرار گیرند تاریخ شکل‌گیری حوزه‌های علمیه می‌باشد.

اگر به اولین حوزه‌ای که در فضای اسلامی شکل گرفته اشاره کنیم، باید به جلساتی که شخص رسول اکرم‌(ص) با اصحاب و یارانشان داشته و درباره اسلام و آیات قرآن صحبت می‌کردند اشاره کرد.

از این جلسات به «حوزه لغوی» یاد می‌شود، جلسه‌ای که درباره اسلام و معارف احکام و اخلاق اسلامی صحبت می‌شده است.

اما، اگر از این جلسات کمی جلوتر رفته و بعد از گذشت بخشی از تاریخ صدر اسلام بیاییم، شاهد دو دستگی بین دوستان امیرالمومنین‌(ع) و سایرین در مسئله ضبط احادیث پیامبر‌اکرم‌(ص) هستیم، دیگران معتقد بودند، نباید احادیث جمع‌آوری شود، چرا که سرگرم احادیث شده و از قرآن باز می‌مانند، ولی امام علی‌(ع) می‌فرمودند؛ لازم است احادیث و سخنان پیامبر اسلام‌(ص)، ضبط، ثبت و درباره آن بحث شود، لذا دوستان امیرالمومنین‌(ع) در جلسات خصوصی‌تر درباره احادیث پیامبر صبحت می‌کردند، اما بعد از گذشت مدتی از تاریخ، مسئولین حکومتی متوجه شدند اشتباه بزرگی رخ داده و می‌بایست این احادیث گفت و گو شود.

*ساماندهی حوزه‌های علمیه در دوره امامین صادقین‌(ع)

در همین دوران و مراحلی که حکومت بنی‌امیه در آستانه انقراض بود و بنی عباس به تدریج بر اوضاع مسلط می‌شدند، شرایط مساعدی برای دو امام بزرگور امام باقر(ع) و امام صادق‌(ع) ایجاد شد تا به تربیت شاگردان و ترویج معارف اصیل اسلام بپردازند، لذا حوزه علمیه گسترش پیدا کرد، به طوری‌که اصحاب و شاگردان این دو امام بزرگوار علاوه بر گسترش احکام اسلامی واردمباحث تخصصی ازجمله مسایل فقهی، اقتصادی، اصولی، مباحث کلامی و مناظره گردیدند

*تاریخچه حوزه‌های علمیه در عصر معصومین‌(ع)

حوزه رسمی در دوران این دو امام بزرگوار شکل گرفت، به طوری‌که از شهرهای مختلف برای کسب علم خدمت ائمه‌‌(ع) می‌رسیدند، تا جایی که معروف است، چند هزار شاگرد در درس امام صادق‌(ع) حاضر می‌شدند و در بین این شاگردان، افراد مختلفی از فقها، مفسرین و حکما حضور داشتند و در مسایل حساس اعتقادی، برخی از شاگردان برجسته حضرت مامور می‌شدند که با مادیون مباحثه و گفت و گو کنند، البته از مباحثه افرادی که معلومات کمتری داشتند جلوگیری می‌شد

*مقابله امام رضا و امام حسن‌عسکری‌(ع) با احادیث جعلی

در زمان امامین صادقین‌(ع) حوزه شیعه دارای، اما به تدریج و بعدها که بنی‌عباس بر اوضاع مسلط شدند، ائمه (ع) بیشتر سرگرم حاکمیت شده و امور حوزوی و تدریسی که ائمه‌(ع) می‌بایست داشته باشند رو به افول گذشت، تا رسید به زمانی که اجازه داده شد، احادیث نقل شود، در همین زمان، عده‌ای در صدد سو استفاده برآمده، لذا جاعلین حدیث ظهور کردند و احادیث را به نفع اشخاص جعل کرده و با مخلوط کردن حق و باطل از حکام زمان خود جایزه می‌گرفتند؛ در این شرایط امام رضا‌(ع) و بعد از ایشان امام حسن عسکری‌(ع) روایات دخیله را اصلاح کرده و احادیث ناب را به مردم ارائه کردند.

*حوزه‌های علمیه در دوره غیبت صغری و کبری

به طور کلی حوزه علمیه از جلسات حضرت رسول‌(ص) گرفته تا جلسات امام حسن عسکری‌(ع) در طول تاریخ حکومت بنی‌امیه و عباس فراز و نشیب‌های زیادی داشته است، اوج رشد آن در زمان امامین صادقین‌(ع) بوده است که در تمام این اعصار، خوشبختانه ائمه‌(ع) درباره تعیین تکلیف حوزه‌ها و تشیع، بیاناتی داشتند و تکلیف را مشخص کردند که در زمان غیبت، منتظران چه وظایفی دارند.

ائمه اطهار‌(ع) مردم را با زمان غیبت آشنا کردند، تا این که دوران غیبت صغری فرا رسید، در آن زمان علاوه بر نواب خاص، فقها و علمای بزرگی همچون مرحوم مفید به ترویج علوم دینی می‌پرداختند و از آن زمان، حوزه مصطلح امروزی شروع شد، به طوری که یک فقیه مسئولیت حوزه را بر عهده می‌گیرد و عده‌ زیادی هم از علما و طلاب در اطراف او بوده و درس و بحث بر اساس وظایف و کیفیت آن ادامه می‌یابد.

*چگونگی شکل‌گیری مذاهب اربعه

در زمان‌‌هارون ‌الرشید که کمی آزادی‌ها بیشتر شد، بسیاری از کتب یونانی‌ها ترجمه شد و به فضای اسلام آمد (مخصوصا برخی از بحث‌های کلامی که مربوط به خدا و قیامت و قرآن بود) و عقاید برخی از فلاسفه قدیمی مورد بررسی قرار گرفت و کم‌کم مذاهب کثیره‌ای پیدا شد، لذا حکومت وقت تصمیم گرفت مذهب را محدود کند؛ بنابراین دستور داد، تا رؤسای مذاهب برای ثبت مذهب خود، هزینه‌ای پرداخت کنند که در همین راستا به خاطر وضعیت اقتصادی نامناسب شیعیان در آن زمان، تنها چهار مذهب حنفی، مالکی، حنبلی و شافعی به عنوان مذاهب اربعه شناخته شده و مابقی مذاهب از درس و بحث منع شدند، اما با وجود گرفتاری‌ها و مشکلات شیعیان آنها درس و بحث خود را ترک نکرده و ادامه دادند، از همین جا بود که درگیری بین حوزه‌های شیعه و اهل سنت به وجود آمد که متاسفانه گاهی شاهد انعکاس صحنه‌های زشتی از تاریخ علم در طول تاریخ شدیم.

*چگونگی تشکیل و تاسیس حوزه علمیه نجف

در عصر غیبت کبری که بغداد پایتخت علم بود، مذاهب مختلف از جمله شیعه فعال بودند که کرسی درس مرحوم شیخ طوسی که معروف به شیخ الطائفه هستند در بغداد درکنار درس دیگران دایر بود، ولی به هر حال دشمن فتنه‌انگیزی کرده و کار را به جایی رساندند که علیه شیعه اقداماتی انجام شد، تا جایی که کتابخانه و کرسی درس شیخ را آتش زدند و بسیاری از آثار علمی این عالم بزرگ را سوزاندند و لذا ایشان از بغداد به سمت نجف رفته و تاسیس حوزه علمیه این شهر را پایه‌ریزی نمودند تا به امروز قدیمی‌ترین حوزه شیعه تلقی شده و فراز و نشیب‌های فراونی در تاریخ تقریبا هزار ساله نجف به چشم می‌خورد.

*اعتبار مذهب شیعه

تمام ائمه اربعه از زمان امام صادق‌(ع) به بعد می‌باشند، در صورتی‌که رییس مذهب شیعه از زمان پیامبر‌(ص) وجود داشته و احادیث را از زبان حضرت رسول بیان می‌کند، مذهب شیعه عصر به عصر تا زمان شخص پیامبر مستند است، بنابراین اعتبار تشیع و استناد آن بسیار محکم‌تر از مذاهب دیگر است.

*حوزه‌های علمیه شیعه و اهداف کلان آن

حوزه‌ها در طول تاریخ و در مکان‌های مختلف موظف بودند در گام اول، احکام الهی را شناسایی نمایند که این امر را فقه بر عهده دارد، کار اصلی آن شناخت حلال و حرام خداوند است و ابلاغ این احکام به مردم گام بعدی حوزه‌ها بوده و می‌باشد.

حوزه‌های علمیه در کنار تبلیغ و ابلاغ احکام الهی وظیفه دیگری داشتند که شامل؛ شناخت اصول دین اسلام بود، حوزه‌های علمیه اصول دین و معارف صحیح واصیل اسلامی را به مردم عرضه می‌کنند تا جلوی گسترش خرافات و جعلیات گرفته شود که این وظیفه را ما به کلام تعبیر می‌کنیم برای تفهیم آسانتر فقه از فلسفه و تفسیر نیز کمک گرفته می‌شود، بطورکلی وظیفه اصلی حوزه‌های علمیه شیعه، شناخت احکام و معارف اصیل الهی و اسلامی و تبیین و عرضه آنها به مردم می‌باشد که در اینجا بحث ولایت و حکومت نیز مطرح می‌شود.

هر چند حوزه‌ها در طول تاریخ همواره برای عملیاتی کردن اهداف خود با مشکلاتی مواجه بودند، اما این مشکلات هرگز نتوانسته حوزه‌ها را از اجرای این دو وظیفه خود بازدارد.

*شکل‌گیری رشته‌های تخصصی در حوزه‌های علمیه

در اصطلاح فعلی فقه، یک رشته تخصصی بوده و در کنار آن کلام، فلسفه و تفسیر نیز رشته‌های جداگانه‌ای است که تدریس می‌شود. هرچند امروز حوزه‌های علمیه به رشته‌های تخصصی وافراد متخصص در زمینه‌های مختلف نیازمند است، اما فقه رشته اصلی حوزه‌ها بوده و حوزه علمیه بدون فقیه، حوزه نیست.

* فقیه کیست

فقیه مصطلح کسی است که حلال و حرام و واجب و مستحب را بداند، فقه در اصطلاح امروز و شاید از چند قرن قبل به خاطر تخصصی شدن کارها جدا شده و به معنای کسی است که احکام مورد نیاز مردم را تبیین می‌کند که در گذشته‌های خیلی دور، رسانه‌های عملیه این فقها همان کتب روایی بوده، یعنی حتی برای تبیین یک حکم، متن روایت رابیان می‌کردند که یکی از خدمات بزرگ علمای صدر اسلام مثل مرحوم شیخ مفید، طوسی، سید مرتضی، رضی و امثال آنها، تهیه کتب اربعه بوده که روایات ائمه‌(ع) را جمع‌آوری کرده‌اند، لذا وظیفه اصلی فقهای ما بیان متون روایات برای مردم بود.

البته فقهای شیعه به دلیل محدودیت‌های فضاهای علمی به علوم دیگر نیز آشنا بودند، به طوری که تفسیر را هم به خوبی می‌دانستند؛ چون در فقه لازم بود، کلام (اعتقادات) یا فلسفه را بخاطر نیاز بودن در مسایل فقهی می‌دانستند حتی بر علوم ریاضی اشراف داشتند؛ که با گسترش علوم و افزایش نیازمندی‌های امت اسلامی، این حالت‌های تخصصی وسیع‌تر شد و رسیدیم به جایی که در یک حوزه، فقیه، مفسر، محدث، فیلسوف و.... حضور داشتند، لذا حتی برخی از علوم روز همچون حساب، طب و نجوم و... نیزدر حوزه تدریس و بحث می‌شد.

امروزهم با گسترش علوم و نیازها، حتی خود رشته‌ها نیز به گرایش‌های مختلف تقسیم شده‌اند، بنابراین حوزه علمیه شیعی امروز، حوزه‌ای است که باید فقیه، مفسر، فیلسوف داشته و پاسخگوی مسایل روز باشد.

*لزوم پاسخگویی به مسایل مستحدثه در حوزه‌های علمیه

اینگونه نمی‌شود که هر کسی در هر گوشه دنیا مطابق بحث‌های امروزی درباره قرآن دین و اعتقادات اظهار نظر کرد وکسی نتواند پاسخ این بدعت‌ها را بدهد.

مثلا می‌گویند؛ حجاب هر چند در قرآن آمده، اما مربوط به یک زمان خاص بوده است، و یکسری حرفهای دیگر در کنار آن چیده و شبهه ایجاد می‌کند، باید حوزه بتواند پاسخ دقیق و منطقی به این شبهات بدهد.

*احکام اسلام بر زمان تطبیق گردد نه زمان بر احکام!

احکام اسلام حاکم به زمان و مکان است؛ یعنی احکام اسلام باید بر زمان تطبیق داده شود؛ نه اینکه زمان خود را بر احکام تحمیل کند، مثل مسایل مختلف امروزی چون طب و پزشکی در موضوعات مختلف موالید بارداری معالجات و شبیه‌سازی و.... خوشبختانه، امروز درحوزه قم و برخی دیگر حوزه‌ها، به این امر توجه شده و می‌شود.

*چشم‌انداز حوزه‌های علمیه و نقش رهنمود‌های مقام‌معظم‌رهبری در تحول حوزه

بر خلاف نظر عده‌ای، بنده افق آینده حوزه را بسیار روشن می‌بینیم، چرا که فصلی از تحول را خودم گذرانده‌ و شاهد تحولات رو به تکامل هستیم.

هم‌اکنون حدود 100مرکز در حوزه در حال انجام کارهای تخصصی بوده و پژوهشگاه‌هایی تاسیس شده است که پژوهشگران آن با علوم روز ارتباط برقرار کرده‌اند؛ البته این تحقیقات کافی نیست، چرا که امروز نعمت‌های فراوانی چون حکومت اسلامی، رهبری آگاه و مدبر وجود دارد که باید از آن بهره برده شود، از طرفی رهبر انقلاب نیز خود مرجعی هوشیار بوده و به حوزه‌ها توجه ویژه دارند و در سفر اخیر خود به قم نیز، بسیار تاثیرگذار بودند و راهنمایی‌های آنها در تحول و پیشرفت حوزه بسیار موثر بود .

خوشبختانه همین روزها، اکثر دستگاه‌های حوزوی در صدد پیدا کردن راه‌های کاربردی کردن دستورات رهبر معظم انقلاب هستند و ما مطمئن هستیم که حوزه‌های آینده به مراتب پیشرفته از حوزه امروز خواهند بود.

با تقدیر از روابط عمومی حوزه‌های علمیه